“Mặt mũi núi Lư”

Tô Đông Pha có bài thơ “Đề Tây Lâm bích”:

“Hoành khán thành lĩnh trắc thành phong
Viễn cận cao đê các bất đồng
Bất thức Lư sơn chân diện mục
Chỉ duyên thân tại thử sơn trung”.(1)

Nghĩa là:

Nhìn ngang thành dẫy, nhìn nghiêng thành chỏm
Do đứng xa, gần, cao, thấp, mà mỗi nhìn mỗi khác
Không biết mặt mũi thật của núi Lư nó thế nào
Ấy bởi người nhìn đang đứng ngay trong núi ấy.

Tạm diễn ca:

“Nghiêng hòn ngang rặng, một thôi!
Nhỏ to cao thấp, tùy nơi đứng nhìn
Núi mong chi thấy chân hình
Khi ta còn mãi giam mình giữa non...”.

*

Thực ra “sơn trung” thì chỉ thấy đất và đá và cỏ và cây v.v., chứ không thấy núi, nói chi mặt mũi thật của núi.

Phải xuống núi, đi đủ xa thì mới bắt đầu thấy.

Nhưng khi ấy thấy không phải một, mà vô số mặt mũi. Cứ mỗi chỗ đứng trông, lại thấy một mặt mũi khác!

Tất cả đều “chân” đấy chứ. Nhưng tất cả đều cục bộ, chỉ là hình ảnh của núi từ một góc nhìn.

Vấn đề không phải là “chân diện mục”, mà là toàn diện mục.

*

Chịu khó đi, để đứng thật nhiều nơi mà trông, là thấy hình ảnh toàn thể chứ gì?

Nơi đứng trông không phải thật nhiều, mà vô số, làm sao đi cho hết được.

Cho dù đi hết, vẫn hoàn toàn vô ích. Bởi óc người không thể tổng hợp hình ảnh.

Cho dù óc có khả năng tổng hợp hình ảnh, thì vì mỗi mặt mũi núi ta thấy vào một thời điểm khác nhau mà mặt mũi nào cũng có thể thay đổi theo thời gian, cái hình ảnh tổng hợp nó không có giá trị gì cả.

Nói chi vô số mặt mũi, nói chỉ hai thôi. Nói chi núi, nói kiến thôi. Bắt một con kiến, ngắm nghía lưng, rồi lật ngửa nó, ngắm nghía bụng. Ta thấy lưng kiến và bụng kiến vào hai thời điểm khác nhau, chứ ta không thể thấy cả lưng và bụng cùng một lúc.

*

Kiến không phải lưng
Kiến không phải bụng
Thấy cả lưng bụng
Mới như nó là!

Thu Tứ
Viết năm 2014
Sửa tháng 3-2024