“Đâu rồi quán dốc...”

Cái năm sau ấy có về Y.P. hỏi thăm anh C., mà không gặp. Hàng xóm bảo anh đã chuyển công tác lên Bắc Giang.

Muốn gặp lại một phần vì đôi bài thơ được anh chép tặng. Thơ “trèo lên quán dốc”:

“Ðây rồi quán dốc cây đa
Mà cô mặc áo vỏ dà nay đâu
Mưa xuân gội đẫm mái đầu
Ði tìm người hát qua cầu gió bay
Năm xưa vẫn ở chốn này
Nhớ ai đan nón chơi ngày hội xuân
Còn đây chiếc nón ba tầm
Biết trao ai đội chơi rằm tháng giêng
Chiều tàn nắng gợi nhớ thương
Hội tan về vẫn vấn vương tơ sầu
Hỏi xuân liền chị xưa đâu
Ðể cho nón tủi để sầu lòng ai
Ngày xuân thì vẫn còn dài
Hội xuân chỉ một hôm nay tan rồi
Hát câu giã bạn người ơi
Buồn trông lẻ bóng chim trời xa xa
Đây rồi quán dốc cây đa
Mà cô mặc áo vỏ dà nay đâu”.

Thơ tự nhiên như nói, như thơ Nguyễn Bính. Giá gặp lại được nhau, đã rủ anh C. đi thăm tác giả (1), rồi có lẽ cùng kéo nhau đi xem hát.

*

Theo Hoàng Cầm, “quan họ (...) là nghệ thuật hát thơ, những câu thơ (cốt lõi là thể lục bát) trữ tình (...) đến mức có thể làm say cả gỗ đá”.(2)

Quả thực, gì chứ thơ “Người ơi người ở đừng về” thì đố trai nơi khác nghe hát một lần mà ra về ngay cho được. Khối anh say tít những “í a”, “í ơ”, “ì a”, “ối a”, “hừ la”, “ấy mấy”, “tình tang”, vừa “giã bạn” bên đám này xong đã cắp ô xuống ngay đò qua sông mà nghe đám khác “mời nước mời giầu”!

Nghe hát thơ tình say đắm thế, mà lại không phải gỗ đá, thì có muốn yêu cũng là thường chứ. Yêu ai, nếu chính liền chị có thanh lại có cả sắc, thì ai nữa. Cho nên mới từng lẵng nhẵng “bướm lượn hoa thơm” để nghe cho mòn tai cái giọng trong trẻo, vang như chuông, và ngắm cho mòn mắt cái dáng thon thả, cái mặt đẹp tươi tắn mà oai như cô tướng kia! Nàng “ngồi tựa song đào” ới ơ “hỏi người tri kỷ” thì vấn vương quá đi chứ, tình ơi. Còn “giữa tối đêm rằm”, giữa “cái sáng giăng xuông” mà “nửa đêm về sáng” cô mình lại kẽo cà kẽo kẹt “a la hự hới hư, a la hự hời hư...” thì đến “cỏ cây cũng muốn “hư hự hự hư””(3) cho trọn một bề, nữa là!

“Nay có thương nên tôi phải đi tìm
Mai có nhớ tôi lại sang chơi...
Í a...”.(4)

Hoa thơm đã có người đánh vào chậu nên thương là thương thầm, nhớ là nhớ trộm thôi.

Thế mà thoắt đã...

Thời gian.

*

Nhớ Trần Văn Khê. Không phải vì quan họ, mà vì tấm lòng đặc biệt thiết tha với đất nước của nhà dân nhạc học. Do “thân (...) tại ngoại”, hàng ngày ông cố nấu lấy món Việt mà ăn cho đảm bảo vĩnh viễn “hồn tại quê hương”. Cố ăn món quê để khỏi quên quê, cái ý đơn giản mà thật cảm động. Không phải ai nói thế ta cũng dám tin đâu, nhưng Trần Văn Khê, căn cứ vào hàng nửa thế kỷ tận tụy cống hiến cho việc tìm hiểu dân nhạc, vào vô số ý kiến đã phát biểu, thái độ đã bày tỏ, ta có thể hoàn toàn tin.

Người Việt xa nước Việt ăn món Việt để nuôi lòng yêu nước. Còn người Việt sống ngay ở Hà Nội, Sài Gòn v.v. thì Trần Văn Khê khuyên nên treo hình ảnh nhạc sĩ Việt Nam xuất sắc trong các nhạc viện để trẻ đến học được chiêm ngưỡng tiền bối tài ba, qua đó phát triển lòng tự hào dân tộc. Lại thật đơn giản và cảm động. Trộm nghĩ mai kia hậu thế có nghe lời thì đừng quên treo thêm luôn một bức chân dung của chính người khuyên.

Lòng yêu nước nồng nàn còn khiến Trần Văn Khê nẩy nhiều sáng kiến giúp phục hồi dân nhạc. Ông kêu gọi phổ biến điệu hát ru, dạy trẻ em làm quen với trống da ếch, kèn lá chuối, ống đu đủ, phách tre, dạy các em ngũ cung Hò, Xự, Xang, Xê, Cống, khuyến khích nông dân vừa làm việc vừa hò đối đáp v.v.(5) Không thể nào được đâu, cụ ơi.

Nhạc là sản phẩm của môi trường. Trong môi trường đẻ ra nó, nó vẫy vùng không cần được khuyến khích. Nhưng hễ môi trường “héo” thì nó “ngáp” theo liền, y hệt con cá thiếu nước, không ai cứu nổi.

Cả nước đang đô thị hóa, công thương nghiệp hóa rầm rầm, cả cái Quê mấy nghìn năm tuổi đang ào ào hóa Tỉnh mà cụ khuyên mẹ hát ru con, chị hát ru em, con nít đánh trống da ếch, thổi kèn lá chuối, các anh chị nông phu trở lại hò ơ…!

Ao sắp cạn ráo rồi, mà cụ kêu con cá lội tung tăng thì nó lội làm sao, hỡi cụ!

*

Môi trường ta đang dâu bể dữ dằn, những thành quả văn hóa của thời trước chỉ may ra bảo tàng được chứ không hy vọng giữ sống được, nói chi sống khỏe.

Trước khi ao Quê không còn giọt nước, ta bắt cá quan họ, cá chèo, cá ca trù v.v. lên bỏ vào đoàn dân ca này, đoàn chèo kia, câu lạc bộ nọ cho cá sống tạm một thời gian. Cá bơi trong “chum”, “vại” cho khỏi quên... bơi, rồi thi thoảng công diễn cho độ vài mươi người còn yêu cá. Nhưng người yêu “mỗi năm mỗi vắng”(6), cá buồn biếng lội, rồi ngoẻo luôn (tức khi cả miền Bắc không còn tìm được một em trai em gái nào chịu học hát quan họ, chịu tập diễn chèo). Ðến lúc ấy kẻ sống lạc thời muốn thưởng thức chút “í a”, “í ơ” cho đỡ nhớ thời lạc, dù đang sống ngay trên quê hương quan họ, cũng chỉ có cách sờ, bấm vào một cái nút!

Tuy không “dữ” như ở ta, môi trường Tây cũng thay đổi quan trọng. Ða số thanh niên Tây bây giờ thích món mới như rock, rap, hip hop gì đó, chứ đâu có màng nghe Bach, Beethoven, Chopin, Mozart, Schubert nữa. Nhưng nhạc Tây xưa hết thời mà không mất, mà cứ còn đủ người học hoài để tiếp tục du dương mồn một trên bàn thờ, trong khi nhạc ta xưa thì nay hiếm con cháu chịu học nên đành chỉ ngân nga văng vẳng từ dưới gầm giường…

Vì đâu nông nỗi? Thì người ta giàu nên thấy ông bà của họ sao mà giỏi quá, cái gì làm cũng giỏi, cũng đáng giữ kỹ để khấn vái. Ta nghèo nên đâm... ái ngại về mọi thứ của tổ tiên mình, có bao nhiêu đem giấu hết!

Người Việt Nam “mai sau (...) có bao giờ”(7) giàu lên như Tây, tự hào dân tộc phục hồi, loay hoay tìm cái thành tích (bấy giờ mới thấy là) tuyệt vời của tiền nhân để hương khói, chao ơi, đến lúc ấy dưới gầm giường e chỉ còn toàn không khí!

*

Mở hộp đĩa, lấy chút “của tin”(8) ra, nhẹ đặt vào máy.

“Bây giờ chia rẽ đôi nơi i ì ì ì i i (...) Tình chung í i rằng là ai tỏ... cho nhau í i hỡi lòng (...) Tình tang tính, tính tang tình (...) rằng anh Ba ơi, đương vui như thế này, chúng em trở ra về, liệu có nhớ đến chúng em chăng, có nhớ đến chúng em không...”.

Nhớ quá đi chứ, người ơi, quan họ ơi, cái bóng cái vang của một thời ơi. “Ðâu rồi quán dốc cây đa”...

Thu Tứ
Viết năm 2008






















________
(1) Theo anh C. tác giả tên Văn Thái, thơ làm năm 1992.
(2) Hoàng Cầm tác phẩm – Thơ, nxb. Hội Nhà Văn, 2003.
(3) Cung oán: “Cỏ cây cũng muốn nổi tình mây mưa”.
(4) Lời hát thực là: “Mai có nhớ người lại sang chơi”.
(5) Tất cả những chỗ dẫn TVK đều trong Tiểu phẩm, nxb. Trẻ, 1997 và Hồi ký TVK (bộ 5 quyển), nxb. Trẻ, 2001.
(6) Bài “Ông đồ” của Vũ Ðình Liên: “Nhưng mỗi năm mỗi vắng / Người thuê viết nay đâu?”.
(7) Truyện Kiều, câu 741: “Mai sau dù có bao giờ”.
(8) Truyện Kiều, câu 356: “Của tin gọi một chút này làm ghi”, câu 739: “Mất người còn chút của tin”.